Në qoftë se tre pleqtë e parë qytezallinj erdhën e më takuan vetë, bashkëfshatarët e tjerë të moshuar të Nolit duhet të veja unë t’i takoja. Mesa mora vesh, këta nuk ishin pak dhe mund t’i gjeje në Feres, po dhe në fshatrat përqark, në Tiqero e në Qipi, në Pepel e në Jamesti e deri përtej në rrethinat e Ksanthit, në Kipseli. Ndoshta, ndonjë prej tyre po të merrte vesh se për çfarë kisha ardhur, mund të ngrihej e të vinte të më kërkonte. Por shumë prej tyre pleqëronin mbyllur në shtëpi. Sepse ishte fjala për pleq të moçëm, mbi të tetëdhjetat, që kishin lindur në Qytezë dhe e kishin jetuar pjesërisht kohën e Nolit, mundësisht nga ata që kishin dalë prej andej në moshë pak a shumë të rritur. Dhe këta njiheshin si të thuash nga opinioni i shqiptarëve të Trakës.
Nuk mund të mos e filloj nga takimi me teto Vangjelinë, të mbesën e Nolit, vajzën e Parashqevisë, motrës së tij të madhe. Ajo jetonte në Feres dhe nuk e pata vështirë shkoja në shtëpi. Më priti tok me të bijën, Parashqevinë, duke u treguar aq e përzemërt, sikur të njiheshim prej kohësh. M’i mori të dy duart e m’i vuri në prehër, ndërsa përsëriste paprerë fjalët:
— Mirëserdhe Mirëserdhe! Haristo!
Dukej që në shikim të parë, që vinte nga Nolët. Kishte sytë e zinj të tyre, vetullat e trasha, ballin e gjerë, vijën e shtrënguar të nofullave. E shkurtër dhe pak e shëndoshë, ajo ishte më e gjallë për moshën afro tetëdhjetë vjeçare. Shqipen e dinte mirë dhe i pëlqente ta fliste me zë të lartë.
– Vanë një nga një, – tha si me të psherëtirë. Iku Sulltana, Jani dhe, s’ka shumë ditë dhe Theofani në Selanik. Gjersa lindmë dhe do të vdesim. Vetëm dajë Fani, na vjen mirë të themi, nuk ka vdekur. Mbase, ngaqë s’e poqëm njëherë në të gjallë, na duket, se rron gjithnjë…
Nga një fotografi e madhe, varur në murin përballë, shikon nga ne Fan Noli, veshur me rrobat e purpurta të peshkopit, me mitrën e qëndisur në filigram mbi krye dhe skeptrin baritor në njërën dorë. Ashtu, siç ka pozuar, duket i gjatë, madhështor, me vështrim solemn dhe me një fytyrë disi enigmatike. Pa dashur të tundon mendimi se ku qëndron kufiri në mes laikut dhe klerikut te ky njeri!
Hiq Theofanin e Selanikut, asnjë nga Shqipëria nuk patëm fat ta njohim nga afër dajën tonë; merr të flasë prapë teto Vangjelia me duart e lidhura në prehër. Edhe kur qe këtu afër, s’u bëmë mukajet. Kohërat qenë të vështira, po dhe para nuk kishim. Pastajza u degëdisë larg në Amerikë dhe vetëm në ëndërr mund ta shikonim. Prandaj gjithë sa dimë i kemi me të dëgjuar nga ata që rrojtën e ndenjën me të. Bile, ka qenë një kohë që nuk mund të flisje me zë të lartë për dajën. Edhe pse jetën ia taksi perëndisë, duke veshur që djalë rrobat e zeza të priftërisë, prapë kish dhe nga ata s’e deshin, që e luftonin dhe e mallkonin. Pulit (gjyshit) tonë s’i vijë mirë për këtë dhe i çonte fjalë të mos merrej me politikë, po ai nuk e dëgjonte fare në këtë gjë. Kishte kokën e tij, si tërë Nolërit, s’dijë ta ulë kurrë. U duk kjo faqeza që kur ishte djalë për punë të shkronjave. Aherne priftrat thoshin se ju ortodoksit që flisni shqip nuk kini skronja dhe na qesëndisni duke thënë se shkuat e i fshehët në lakra dhe lakrat ua hëngrën buallicat tok me shkronjat. Daja jo vetëm mori inat nga qesendia e tyre, po tregoi se kjo s’ishte e vërtetë. Shqiptarët kishin shkronja dhe ai vajti dhe i gjeti atje ku ishin. Kjo i zemëroi shumë priftrat dhe të tjerë. Se mos vetëm kjo. Ata nuk donin të bëhej Shqipëria, kurse daja me shokë e bënë Shqipërinë. Të gjitha këto ranë mbi kurriz të njerëzve të tij këndejza. Sepse këndejza ne ishim në sinor të grekut e të turkut, dhe herë na merr njeri e herë tjetri.
Daja s’e kish mirë as me njërin, as me tjetrin. Shih vetëm të drejtën e vendit të tij. Pastajza në këto anë, siç e dini, gjithnjë ka pasur trazira të mëdha. Haheshin në mes tyre greku, turku, bullgari. Ikte njeri vinte tjetri, ne po, me kokë në torbë e plaçka në krah. Ishte koha e luftës ballkanike. Hynë në Qytezë bullgarët, pastajza erdhën prapë turqit. U bë kataklizmo, njerëzia u kthyen në muhaxhirë. Ne u ngritëm e vajtëm në Alltëntash. Këtu u sëmur keq gjyshe Maria dhe vdiq. Kur e mori vesh daja i dhembi shumë, se e desh për qamet mëmën. Po dhe, gjyshja, rrëfejnë, Fanin e kish veç të tjerëve. Po të mos ish ajo që ish, daja nuk do të ishte bërë ai që u bë. Prandajza daja i ka taksur dhe një vivëll asaj. Mëmë si Maria e Gollaçëve i ka shoqet e rralla. Tërë vajzat e mbesëria janë dhe kur ngjan nga puli, trashëguan dhe nga gjyshja. Qenë të dhimsura, nikoqire, mëma të vërteta!
Teto Vangjelia na tregon dhe një fotografi të gjyshe Maries, të zmadhuar e të vënë në kornizë, që e mbante në dhomën e saj. Është po ajo fytyrë fisnike, që e kemi parë dhe herë të tjera, me shikim të ëmbël e tipare të buta; E gjithë qenia e saj sikur rrezaton dashuri e përkujdesje. Portretin e nënës e plotësojnë pastaj dhe dy fotografi të tjera, s’i kishim parë. Duket që ka dalë më vonë, për sëri me të bijën, Sulltanën, po ulur, me duar mbërthyer në prehër, me rrobat e zakonshme të shtëpisë, me çember të zi në kokë dhe me përparëse. Vitet e hallet e kanë bërë pak serbese, po fytyra i ka mbetur gjithnjë e çiltër dhe siguria në vetvete.
Pasi shohim edhe këtë fotografi, që teto Vangjelia na e jep për kujtim, përshëndetemi dhe dalim nga shtëpia. Nuk kemi kohë. Na presin takime të tjera.
Nga fshati Tiqero na kanë çuar vëllezërit Kazaqi.
Dëgjoj se në këtë fshat mbi nëntëdhjetë për qind e përbëjnë shqiptarët dhe shumica e tyre janë nga Qyteza.
Madje këta, mbahen dhe pasardhësit e vendlindjes së Nolit megjithëse atje nuk rron asnjë nga të afërmit dhe farefisi i tij. Nisemi pa humbur kohë, për në Tiqero. Fshati bie më Iart Feresit, në drejtim të veriut, afër kufirit, m’u përballë Ibrik-Tepesë. Këtë të fundit na e thonë sapo zbresin dy vëllezërit Kosta e Kazaqi, që kanë dalë të na presin me shokun e tyre Petro Kolijani. Janë si tre azganë, të gjatë e të pashëm, me tipare të theksuara burrërore, që të kujtojnë malësorët tanë. Po takimi me të ardhurin nga Shqipëria i mallëngjen dhe i huton pak. Ecim nëpër rrugën kryesore, ku vijnë radhazi shtëpi me oborre të mëdha, të mbuluara nga pemët e lulëzuara dhe gjelbërimi. Këtu ndihet më shumë se në Feres mjedisi e atmosfera fshatare. Petroja na fton në kafen e tij, që gjendet në qendër të fshatit. Është kohë afër dreke dhe lokali s’ka njerëz. Por sapo ulemi, nuk vonojnë të mblidhen. Nis menjëherë muhabeti në gjuhën e përbashkët. Kosta thotë se tok me të vëllanë Petron kanë qenë si turistë në Shqipëri, se kanë shkuar dhe në Qytezë se janë të parët që bënë këtë nga Tiqeroja.
– Na pritën shumë mirë, tregon Petro që rri në këmbë si i zoti i shtëpisë. Në fillim ngaqë nuk e dinin, na vunë përkthyes nga greqishtja, po kur dëgjuan të flisnim shqip, e panë se nuk ish nevoja. Lëre pastaj kur i thamë se jemi nga fshati i Nolit. Patëm nder të madh. Kjo na mallëngjeu zemrën dhe na bëri të jemi akoma më shumë kryelartë….
Biseda sa vjen e zgjerohet. Fjala nxjerr fjalën, po temat janë po ato: -«Nga kemi ardhur dhe kur kemi ardhur? Cila është historia jonë? Si ju duket gjuha që flasim. Ç’lidhje ka kjo gjuhë me gjuhën e Shqipërisë? Sa e vjetër është kjo që flasim ne në fshatrat e Trakës?
Këto e të tjera janë pyetje që i mundojnë të gjithë, po askush nuk është në gjendje të përgjigjet. Prandaj presin nga i ardhuri dhe duan përgjigje të saktë, të arsyetuar e të argumentuar. Ç’thonë për këtë njerëzit e ditur? Po historia çfarë ka shkruar? Kush merret me ne?
Vitet e fundit ndërmjet atyre pak intelektualëve me origjinë shqiptare, që jetojnë në Trakë, ka njerëz, të cilët po tregojnë interes për historinë dhe jetën e bashkësisë së tyre. Natyrisht, mesa kuptohet, ata s’e kanë të lehtë dhe kjo për shumë arsye, që s’varen prej tyre. Marr vesh që Kosta Kazaqi, bie fjala, nëpunës në zyrën e ujërave të Tiqeros, ka interesa, përpiqet e gjurmon dokumente, vjel rrëfimet e pleqve, mbledh folklor. Kërkimi i rrënjëve dhe vlerave të bashkësisë është bërë pasion i tij.
– Asnjë gjer më sot, – thotë i menduar e me modesti Kosta, nuk e di se kur nis historia e fshatrave tona. Edhe që Noli është Nol, kur foli e shkroi për këtë gjë, e bëri me hamendje dhe me dokumente. Tha se ne kemi ardhur këndej nga koha e Bizantit. Gjë e bukur, që na vjen për zemër, sepse na nxjerr shumë të lashtë. Dhe kjo tregon se gjuha, zakonisht, fara jonë i kanë qëndruar së gjatë. Po a është e vërtetë kështu? Ka të tjerë thonë se jemi më të vonët, se historia jonë nis nga koha e Ali Pashë Tepelenës. Atëhëre kë të besojmë? Dokumente s’ka asnjëra as tjetra. Unë them kështu: që t’i japim karar njëherë e mirë historisë sonë lipset kërkuar në arkivat e moçme. Të gjenden regjistrat e vilajetit, që merren me ardhjen tonë. Mund të jenë këto në Edërne, po më shumë ka mundësi të jenë në arkivat e 5tambollit. Thonë se atje janë milionëra dokumente. Po nuk u bë kjo, ta dini se gjithnjë do të flasin në tym e nuk kemi për ta gjetur të vërtetën.
– Ta gjejmë, si të mos e gjejmë!- gati sa s’thërret Petroja tek rri në këmbë dhe të impresionon me atë pamje, si të ish ushtar ilir, me flokë të mëdha e mjekër të hijshme, me sy shqiponjë. Njerëzit vanë në Hënë e na të mos vemi në Stamboll!
– Një llaf goje! – ia pret Kosta, serioz. Se të kërkosh lipset të dish e të dish lipset të kesh kokën plot me dituri. Unë e ti s’e bëjmë dot. Ne dimë hallet e fshatit.
Qeshën të gjithë. Vetëm Kosta rrinte i menduar. Me sa kuptova më vonë, ai ishte i shqetësuar seriozisht për këto gjëra.
Ngrihemi, tha Dimoia, duke dhënë shembullin vetë i pari, se në shtëpi puli pret mikun nga Shqipëria.
Dhe vërtet, plaku na priste. Ishte ngritur nga krevati dhe kishte dalë e rrinte në hajatin e shtëpisë. Ky qe gjyshi i të dy vëllezërve Kazaqi, Dhimo Kazaqi, që siç më thonë, ecte mbi të nëntëdhjetat dhe ende nuk e kishte humbur kujtesën. Prandaj kisha shpresa nga biseda me të, por kur u gjenda para tij, i, dhashë dorën dhe e rroka në qafë, sikur u zhgënjeva. Mezi më zgjati dorën dhe veç kësaj, vura re se dhe nga sytë nuk shikonte mirë. Trupvogël, i pakët, me një fytyrë tepër të rrudhur, plot blana pleqërie, me kasketën ngjeshur deri në mes të ballit, ç’mund të prisje prej këtij njeriu që mua më dukej se vetëm merrte frymë. Por këtë pyetje e bëra, me vete, sa pa folur plaku, sepse kur zuri të flasë ajo e ronitur, menjëherë u gjallërua dhe sikur mori jetë. Dëgjova një zë të qartë e të tingëllueshëm, një shqipe të lidhur, të fortë e të bukur, pa ritmin e shpejtë të greqishtes. Mend shtanga dhe menjëherë zura vend në tavolinën pranë tij. Ç’farë të fshehtash ndryn njeriu!
-Unë vij nga fisi Koçka. Jam Dhimo Koçka nga Ibrik-Tepeja, – m’u paraqit plaku, duke shqiptuar fjalët me një ton të prerë, gati ushtarak, ndërsa kokën e mbante lart. Kur erdhmë këtejza Venizellosi, hyqmeti dhe priftëria na kërkuan që t’i ndërrojmë Ilagapet. Dhe ne ç’të bënim? I ndërruam. Kësisoj, nga Koçka, e kthyem në Kazaqi. Djemtë më thonë se zotrote kërkon të dish për Qytezën e motëve të shkuara, për Nolërit dhe Theofanë. Shumë nder na bën me këtë që vjen e kërkon…
Plaku u përcuall disa herë, shtrëngoi nofullat, sikur t’i kishte kaluar ndonjë dhimbje dhe tha me zë të shtruar:
— Fshati ynë, që e quanim kasaba, mbase e ke dëgjuar, qëndronte në një vend nga vinin e shkonin aherna udhët e botës. Them aherna, se tani, bota është zvogëluar dhe udhët janë ngatërruar. Në atë vend kundonin plot gjuhëra. Vetëm fshati ynë thirrej me tri gjuhë, Ibrik Tepe, thonin turqit, Imbrasos, i thonin grekërit, Qytezë i thonim ne shqiptarët. Përqark kishim vetëm fshatra shqiptare. Më afër kishim Sulltanqoin ose Kaçularën, siç i thonim ne. Me të na ndante manastiri i Shën-Mërisë sipër një kodre të bukur, ku në gusht, ditën e Shën-Mërisë bëhej panair i madh. Sulltanqoillinjtë i kishim vëllezër, po ç’është e drejta dhe grindeshim për punë dherash e kullotash, sidomos për kronjat (ujërat). Edhe sot e kësaj dite kanë mbetur nofkat që i kemi ngjitur njëri-tjetrit. Ne u thonim atyre Bythkuqë, meqë ata kishin ardhur nga Vithkuqi i Shqipërisë. Po sido që na thërrisnin të tjerët, kush ishte si ne të Qytezës! Fshat ynë qe përmbi fshatrat e tjerë, bënte kumandë mbi to. Për të mirë e për të keq vinin merrnin dorë te ne. Pastajza kasaba s’ishim, kasaba ishim, me zyra hyqymeti, me kafenera, me dyqane, me makina vaji, me mullinj ere, kishim dymbëdhjetë të këtilla. Pa lëre kisha dhe shkolla e Qytezës! Fshati ynë jepte dhe merrte me Keshanin e Ipsallën e deri në Uzun-Quprunë.
Qvteza kishte dy mëhalla të mëdha, Mëhallën e Poshtme dhe Mëhallën e Lartër: Ne Koçkat jemi nga ajo e Poshtmja, që bie në lindje dhe i thoshin dhe Haxhiqoi.
Me Nolërit qemë mëhallalinj. Shkollën e kishim në mëhallën tonë. Nga shtëpia e Theofanit s’ish as njëqind metra.
Të parët tanë qenë burra me mend në kokë, se e ngritën fshatin jo kuturu, po nga lind dielli tek perëndon. Kurse dherat që lëronin i kishin të përmbualltur (shpërndarë) në krahun jug-veri, ku s’kish shtëpira. Dherat i kishim të mira po dhe ne qemë nikoqirë se u bënim hyzmetin. Ç’mbillej në vilajet, mbillej në Qytezë.
Në mes të fshatit kalonte përroi, kështu i thonim, s’kish emër tjetër, që na sillte ujë dhe zbukuronte vendin. Po në dimër ish shumë i prapë dhe ne e dimë ç’hiqnim në kohë të këqija. Çezmat i kishim në të dy krahët, ishte Çezma e Hambarit dhe ajo e Dhimuçit në Mëhallën e Poshtme, afër shtëpisë sime dhe Nolërve dhe Çezma e Lartër, në mëhallën tjetër që kishte ujët më të mirë nga të gjitha shoqet.
Në Qytezë rronin vetëm shqiptarë që jepnin e merrnin vetëm në shqip. Mund të qemë nja gjashtëqind familje, po mbase më shumë, mbase më pak.
Përqark fshatrat tanë qenë të qarkuar nga turq, grekë, bullgarë, vllehë, armenë, çerkezë, kallpakçinj, zejbeqër, llazër, thrakër e kush i mban mend, soj-soj milet. Se si jemi gjendur, nuk di të ta them sakllam. As pulët dhe lalërat tanë s’e kanë ditur tamam-tamam. Pse të gënjej tani në pleqëri. Sikundër nuk të gënjej, kur të them se ne qytezallinëve për asgjë nuk na e ha qeni shkopin. Të punës po, të nishanit po, të besës po, të qejfit po, të këngës e të valles po se po. S’kemi të liga te zemra. Zemrën e kemi flori. Në të ri, kur na përvëlonte zemrën një vashë, po të mos na e jip, shkonim dhe e rroknim (rrëmbenim). E çonim në kishë apo në manastir të Shën-Janit e bëheshim burrë e grua, mishë e thua.
Plaku kroi zërin, ngriti kokën lart dhe papritur ia mori këngës me një melodi monotone:
Triko-triko besbeliko
Sonte ish (është) të stugatë (festë fetare)
Venë djemtë te sëvdatë
Venë djemtë te sëvdatë
Venë burrat te gratë
Lum e lum ata që kanë
Mjerë ata që s’kanë
Mjerë ata që s’kanë
Prapa bregut ven e klajnë
Prapa bregut ven’ e klajnë
Shajnë mëmën dhe tatën,
Të kënduarit e mundoi ca xha Dhimon, se ndenji një copë herë pa folur dhe përpara se të flasë sërish, ktheu një gllënjkë ujë.
– Është këngë e qëmotshme kjo. E këndonin në Qytezë dhe e këndojmë dhe ne sot këtejza në njëzet e katër të qershorit, ditën e atyre që duan njëri-tjetrin. E marrin të gjithë bashkë dhe me buzuq. Kujtoj këngët dhe më vjen në mendje Stiliani i Nolëve. Kish zë të mirë shumë ai, gjëmonte kisha kur psallte. Po dhe në ziafete këndonte me gjongël, i këndonte zemra. Edhe i biri Theofani atij i ngjajti nga zëri, sikur ta dinte që një ditë do të bëhej prift e dhespot.
Hesht dhe si heq kasketën fërkon çaçkën e kokës dhe thotë:
Tjetër ç’të them, më duket se i sosa të tëra…
Kur marrim të ikim, plaku mundohet të ngrihet, mbështet duart në tavolinë, po e ndihmon njëri nga nipat, ndërsa ai flet si me vete:
– U plakmë, u plakmë keq. – Pastaj duke më marrë qafazi më përcjell duke më thënë. Qofsh me shëndet! Mirë vafsh!
E kam ende në vesh tingullin e fortë të shqipes së lidhur të xha Dhimos, e ndiej akoma shtrëngimin e dorës së tij të reshkur e të thatë kockë, e për një çast mendoj: Të jetë vallë ai pjesë e asaj Qyteze, që ka mbetur nga koha e Nolit e që unë e kërkoj nëpër Trakë? Një përfytyrim ca i trishtuar, që s’më pëlqen, por tek kthej kokën prapa, shoh xha Dhimon që qëndron te kreu i lartë si një statujë e gjallë.
Kur dalim në rrugë, Kosta ngadalëson hapat dhe më pyet pak si me druajtje:
Si i thoni ju asaj makinës së hekurt që fluturon në qiell?
– Aeroplan, – i them.
Ai buzëqesh dhe si shikon nga i vëllai ia bën serbes:
– Ktheheni se nuk është shqipe ajo fjalë. Shqip e kemi ne këtu. Ne i themi tejre, që do të thotë ajo që fluturon tej reve apo nëpër re.
Në fillim mua më pëlqeu fjala, sikur mu mbush mendja nga shpjegimi.
– U thuaj atyre, – vazhdon ai, -që bëjnë glosin (fjalorin), në vend të fjalës aeroplan të vënë fjalën tejre. Ta kini peshqesh këtë fjalë nga ne shqiptarët e Trakës.
Buzëqesha dhe tunda kokën, duke pranuar gjithë sa tha ai, si krejt normale. Dhe kështu mbeti deri në fund. Megjithëse, duke analizuar me vete më vonë, u binda se tejre është shtrembërim i fjalës turke tajare. Por nuk ia thashë Kostës, as dhe ndonjë tjetri. Nuk desha t’ia prishja gëzimin. Ky bashkëfshatar i Nolit, edhe pse larg atdheut merakoset për gjuhën amtare!
Në Tiqero kishte aq pleq nga Qyteza sa për t’i takuar dhe për të folur me ta do të duheshin disa ditë. Këtë e kishin parasysh Kosta me shokët e tij, prandaj i kishin caktuar se në cilat shtëpi do të shkoja. Merret me mend se sa u gëzova kur më thanë se po më çonin te një familje, që ishte fis i Nolit nga nëna. Këtu jeton një plakë, shumë e vjetër e fisit të Gollaçëve, – tha Petroja, kur kapërcyem sheshin dhe dolëm në një rrugë të ngushtë.
Kosta shtyu portën dhe kaluam nëpër oborr, në mes luleve dhe portokalleve. Përballë vinte një shtëpi e re njëkatëshe.
Këtu rri Stamo Gollaçi, e kushërira e Nolit, – shpjegon Kosta, duke i rënë ziles.
Pas pak u hap dera dhe u duk një plak shtatgjatë trup të drejtë, me një fytyrë faqevishje, hedhur kokës një shami të zezë. Sa na sheh, i qeshin sytë dhe thërret gjithë përzemërsi:
– Urdhëroni, urdhëroni!
Ajo na prin, na fut në dhomën e pritjes dhe qëndron në këmbë derisa ulemi të gjithë. Pastaj më ngul sytë mua, si i panjohur që jam, dhe në vështrimin e saj ndiej menjëherë, jo vetëm mikpritjen e ngrohtë, po dhe taktin e një gruaje të pjekur e të zgjuar: Këtë e vë re më mirë kur zë e flet, ngaqë ka një logjikë të shtruar dhe ligjëron në një shqipe të sigurtë. Sapo merr vesh arsyen e ardhjes sime, nuk nxitohet. Një kohë bile rri e menduar e pastaj nis të tregojë në një mënyrë të përmbajtur:
— E Gollaçëve jam dhe unë, njësoj me nënën e Theofanit. Theofanin vetë nuk e kam njohur. E kam me të dëgjuar. Të ëmën Marien e kam para syve si në ëndërr: O, lele! Vanë shumë kohë e shumë gjëra më kanë dalë nga ment. Ç’t’ju them, s’e di as unë e varfëra. Gollaçët kanë qenë soj i vogël, bëheshin a s’bëheshin dy-tri shtëpi. Rronin në Mëhallën e Lartme, andej nga kisha. Qenë të gjithë reshperë, po dhe dhera kishin pak, s’ishin si Nolërit me dhera shumë. Po Gollaçët qenë punëtorë të mëdhenj dhe të fortë e përmbi të gjitha vinin shumë të hijshëm. Të bukur si Gollaçët!
Puli i Theofanit nga mëma kishte tre djem dhe një vajzë, Dhimon, Dhimitrin, Thanasin dhe Marien. Duan të thonë se Stiliano e kërkoi Marien nuse hem ishte vajzë e vetme, hem se ishte e bukur shumë. E kam si tani përpara; e gjatë, ja boja ime, e bardhë e bardhë, flokëzezë, por e bukur ama! I shoqi, Stiliani vinte pak më shkurtër dhe qe i shëndoshë me vetulla të të trasha. Ishte goxha burrë, bënte ferk kudo, se kish ment, trim po se po, djalë i Nol Kapedanit, prandaj e gjeje në krye të kuvendit. Ishte dhe njeri me shkronjë se kundonte vivlla dhe psallte në kishë.
Po e kisha fjalën te Maria. Ajo që lindi Theofanë aq të mirë, s’kish si të mos ish dhe vetë e mirë. Të mirat e saj qenë si kokërrzat e shegës, plot e përplot. Në daç punëtore e me ment, në daç nikoqire dhe e fortë, në daç e dhembshur e zemërhapur. Të bir Theofanë e desh veç të tjerëve se kish vuajtur shumë me të, kur qe foshnjë; dhe më pas sa u nëpërkëmb. E desh edhe se kishte shumë ment dhe mburrej kur e binte sëra, mburrej me vetullat e tij të të trasha. Po nuk e gëzoi e gjora se vdiq shpejt si muhaxhirë në Alltëntash kur ardhë bullgarët. Po dhe të kish rrojtur, i biri s’u afrua këndejza. Iku njëherë e s’u kthye më, thua se kishte hedhur një gur prapa. Këndejza vinte nami i tij. Ua kaloj të tërëve. E kaloi dhe të jatin. Ç’qe ai? Psalltës në kishën e fshatit, kurse i biri u bë dhespot përmbi dhespotë.
Plaka na gostit pastaj vetë me gliko qershie. Thotë se nuset e djemve ishin në fushë. I bënin hyzmet panxharit, që mbillet shumë në këto anë.
– Si shkoni këtu? – e pyes.
-Nuk jemi keq. Gjynah të qahemi. Shtëpinë e kemi si shegë e plotë…përgjigjet dhe pasi bën një pauzë të papritur, sikur vrehet në fytyrë dhe psherëtin – 0, lele! Vatani na mbetet përtej, në Qytezë, prandajza dhe zemrën andejza e kemi. Kemi hall të mos harrohemi!
Të mos harrohemi! Edhe ajo plakë e Gollaçeve që po zë fundin e shekullit, duke pleqëruar ditët e saj të fundme, këtë merak ka. Më trondit ky merak i teto Stamos. Nuk ankohet për hallet e pleqërisë, po për fatin e Qytezës shqiptare. S’do kurrësesi që ajo të harrohet dhe të humbasë. A thua ta dinte Fan Noli që përtej Atlantikut këtë lidhje gati atavike të bashkëfshatarëve të tij me Qytezën! Diku në “Autobiografin”, ai shkruan se Qyteza pas ngjarjeve të viteve 20 u zhduk nga harta gjeografike si fshat shqiptar në Trakë. Në të vërtetë, fizikisht kështu është, por shpirtërisht ajo akoma gjendet e pranishme në jetën e qytezallinjve në Feres e Tiqero, në Qipi e Kipseli. Edhe pse po mbushen afro tre çerek shekulli, ata prapë e ruajnë me përkushtim mallin e merakun për të. Ja, teto Stamo, digjet nga malli e zemra i drithërohet nga meraku për të. Ja teto Stamo digjet nga malli e zemra i drithërohet nga meraku për fatin e Qytezës. Kjo është arsyeja që kur ndahemi, si më përqafon, marr e i puth dorën. Puth dorën e Qytezës që nuk do të jepet, që nuk pranon t’i dorëzohet kohës, aq më tepër harrimit.
Ndoshta befasia më e këndshme atë ditë në Tiqero do të ishte njohja me të nipin e kapedan Gjerdës, shokut më të ngushtë të kapedan Nolit. Të them të drejtën, as më kishte shkuar mendja të kërkoja trashëgimtarët e tij. Mirëpo kujtimi i këtij trimi me nam rrinte ende në kujtesën e qytezallinjve. Nuk është e rastit që Noli i jep aq vend dhe e përshkuan aq bukur në kujtimet e veta.
Xha Vangjelin, të nipin e kapedan Gjerdës, e gjetëm në shtëpi. Moshën e tij zor se mund ta kërkoje gjetkë. Pleqëria e thellë e kishte mbyllur brenda, i kish prerë fuqitë, mezi ecte, i kishte marrë veshët, e kishte turbulluar të parët. Ia vumë re këto sapo e takuam, tek rrinte ndenjur buzë shtratit, mbuluar këmbët me velenxë leshi. I thatë në fytyrë, i zbardhur dhe i mbushur plot blane pleqsh, ai u ngrit në këmbë kur ndjeu që iu afruam. E shoqja dhe i biri i thirrën me zë të lartë dhe plaku tundi kokën. Sepse m’u duk si fshatar tipik qytezalli që kisha ndeshur, me poture prej leshi, me jelek të qëndisur, me brez të kuq shtrënguar në mes, me kasketën ngjeshur në kokë, Xha Vangjeli, si na dha dorën në heshtje, nuk foli një kohë dhe unë sikur i humba shpresat. S’ma mori mendja se mund të mësoja prej tij ndonjë gjë për të qenë. Kisha ardhur si duket vonë. Por në të vërtetë kisha gabuar. Me sa kuptova më pas, nipi i kapedan Gjerdës ndihej i lënduar në sedër ngase pleqëria i kishte marrë disa gjëra, që preknin burrërinë e qytezalliut. Prita sa të qetësohet e pastaj të hapej biseda. Po ndërkaq më bëhej se në mes nesh kishte ardhur kapedan Gjerda, ashtu siç na e sjell parasysh Fan Noli, ushtar trim, shok besnik i gjyshit, kishte luftuar nën komandën e Nol kapedanit dhe pas rënies së tij në Luftën e Krimesë e kishte zëvendësuar atë dhe qe bërë dhe vetë kapedan. Fëminia e Theofanit do të mbushej me rrëfimet trimërore të kapedan Gjerdës, me adhurimin e të atit për të, me mësimet e tij të shqiptarizmës. A nuk ishte ai, që sa herë kur në shkollën e Qytezës, në fund të çdo viti, organizoheshin shfaqje të nxënësve, luftëtari i vjetër ngrihej e protestonte, duke thirrur me zë të lartë: «Shqip, ore, shqip se greqisht nuk merr vesh fshati!» Kujtimi i fundit i Theofanit nga Gjerda do të ishte ai i çastit të largimit njëherë e përgjithmonë nga Qyteza, kur kapedani do t’i jepte këtë këshillë nipit të komandantit të tij: «Mos qëndro gjatë në Athinë. Hidhu pastaj në Shqipëri. Shqipëria është atdheu ynë i vjetër. Gjendet menjëherë në veri të Greqisë».
Dhe ja tani, kisha përpara të nipin e kapedan Gjerdës, xha Vangjelin që e vështroja e më vështronte, pa folur akoma një fjalë. Vetëm rrinte e dëgjonte ç’i thoshte e shoqja, e cila i thërriste me zë të lartë te veshi, ndërsa ai, përpëliste sytë e tundte kokën. Dikur dëgjoj të thoshte me një zë gjysmë të ngjirur: Ne jemi soji i Gjirtave dhe jo i Gjerdëve, siç po thua zotrote. Pulët (gjyshërit) tanë i thërrisnin kapedan Gjirta ose Gjirt Kapedani. E kam dëgjuar me veshët e mi, se e kam arritur atë dhe kapedanë të tjerë të Qytezës. Se fshati ynë në kohën, e merabeve (luftërave) ka nxjerrë plot kapedanë. I nxirrte jo me llafe, po me trimëri të madhe. I pari përmbi të gjithë ka qenë Nol Kapedani me nam, i gjyshi i Theofanit. Atë nuk paç fat ta arrija se vra shpejt në merabe me Moskovin në Krime. Po njihja të birë, e kam parë me sytë e mi Stilianin, siç po më sheh zotrote, isha djalë i njomë fare. Edhe ai kapedan ish, paçka se nuk vinte nga merabetë. Në kohën e të ritë tim s’kish më merabe, po kapedanë fshati kish. Kish nga ata të vjetrit si puli im e ndonjë tjetër, po dhe të rinj që haheshin për trima dhe haheshin se kush të ish i pari fshatit e të bëjë kumandë. Nga kapedanët e Qytezës, që mbaj mend unë dhe që i ka arritur dhe Theofani në vakt të tij, qenë disa: kapedan Gjirta, Stiliano Noli, Karakolja, Jorgo Gollaçi… I kam në sytë e mendjes dhe tani në pleqëri, i shoh kur gjezdisin hipur mbi pela nëpër Qytezë, po dhe në fshatrat e tjerë, dhe në ato turke, greke e bullgare. Ngado që shkonin, u bënin temenara. Mbanin veshur tirqe, në mes kishin lidhur brez, ditën mbanin pisqollë, kurse natën nën tirqe fshinin të tjera,alltenpalltak ose anavidhe, siç i quanin aherna. Kapedani gjithnjë shkonte përpara, pas ecte parea, vinin trimat. Në vaktin tim kapedanët ruanin fshatin, sidomos mullinjtë me erë, po këtë më shumë e bënte pareja e tyre.
Puli im, kapedan Gjirta, qe përmbi të tjerët, hem si më i vjetër, hem si më i zoti. Posi, më i zoti. Më i zoti i gishtit e i pallës po dhe më i zoti i gojës. Edhe në të parë ish alamet burri i gjatë, i gjatë, me trup të madh, me mustaqe të mëdha, me leshra të bardha, veç ta vështroje tek kapërdisësh majë pelës. Vërtetë nuk kishte më merabe dhe pleqëria bënte punën e saj po hijen e trimërisë e kish, fodullëku i kish mbetur. Trimëria ishte muhabeti i parë dhe i sprasmë i pulit tonë. Nuk rronte dot pa të, prandajza nuk rrinte rehat. E kërkonte sherrin si i thonë fjalës. Ardhi një herë një kapedan turk në anët tona dhe zu të bëjë të liga. Gjirta nuk e duroi, vajti e kapi dhe e ngordhi (e vrau). Pastajza vajt e u dha vetë në xhandërman. Ata të xhandërmanit nuk i bënë gjë, e lanë të kthehet prapsht në fshat. Njëherë tjetër, mbaj mend ardhë xhandërmanët, e lidhë, e çuan në Edërne dhe e mbyll në hapsanë (burg). Ai priti e priti të vinin ta zgjidhnin, po ata s’ardhë, atëherna Gjirta këputi hekurat, doli në oborr, lau sytë te çezma dhe piu ujë. E pa i pari i xhandërmanëve dhe s’u besoi syve. Po mirë thonë, trimëria e nxjerr burrin me faqe të bardhë. Që atë ditë e lanë Gjirtën të kthehet në Qytezë!
Ka pasur pastajza ndonjë kapidan shqiptar me nam në gjithë vilajetin, siç ka qenë Dhimitër Tola ose Tolidhi, po që trimërishte i thërrisnin Dhimitër Vojvoda. Dhimitri ishte nga Zallufi i Madh. Meseletë e trimërive të tij nuk kanë të sosur. S’di Theofani a e përmend gjëkundi apo jo, se në kohën e tij flitej e tregohej për të në çdo kuvend. Meseleja nisi kësisoj. Dhimitri qëlloi xhandërmanin, i mori dyfekun dhe doli kaçak. Thonë se nuk i donte turqit për qamet, i thërriste qenër. Dhjetë vjet qëndroi kaçak. Në çdo fshat kish jatak se mileti e donte, e fshihte dhe e mbante. Ai nuk bënte të liga, fukarasë i dilte për zot, luftonte zullumet e xhandërmanëve, e desh shumë të drejtën. Të gjitha këto kërkonin trimëri dhe ai ishte trim i madh, kish trup të fortë e duar prej hekuri, këmbë të shpejta dhe e proftaste menjëherë të keqen. Thonë se qe dhe njeri me shkronja dhiavaste (lexonte) vivlla për Boçarë e Kollokotronë. Ku gdhihej nuk ngrysej, fluturonte si era. Ku nuk bëri merabe, nga Edërneja në Stamboll.
Futej e fshihej nëpër karvanet, vaporaqet, në ferrovijë. Thonë se kish blerë dhe një gamile. Hyqymetit në anët tona i nxori andrralla të mëdha. Nuk i bënin dot derman: s’kapej ai! Edhe kur e falte Porta, Dhimitri nuk i zinte besë, rrinte prapë fshehur dhe prapë merabe! Për një kohë mori me vete dhe të fejuarën, Zymbylen. E mbajti ca, po pastajza i ardhi gjynah dhe i tha të kthehej në shtëpi. I tha dhe të martohej, po ajo s’deshi. Pastajza priti e priti, me vite, dhe më në fund u martua. Rrëfejnë se ditën e martesës, Dhimitri kaçak doli në një shteg të fshehtë dhe që andej e pa së largu karvanin e dasmës. Zemra i theri në krahoror, po veten nuk e dha. Për këtë mesele këndohej dhe një këngë, që tani nuk e kam dëgjuar. Shumë këngë iu ngritën aherna Dhimitër Vojvodës.
Duket sikur rrëfimet e xha Vangjelit mbaruan- se për një kohë ai veç merrte frymë rëndë e fërkonte mjekrën dhe shihte përpara. Ishte lodhur dhe unë s’e ngava derisa vuri dorën e tij mbi dorën time. Atëherë iu afrova që të dëgjonte dhe e pyeta:
– Mban mend, zotrote, ndonjë nga këngët për Dhimitër Vojvodën?
Plaku më kuptoi menjëherë, por nga shprehja e fytyrës vura re se nuk i erdhi mirë. Tundi kokën në shenjë mohimi dhe uli sytë. Kjo do të thoshte se nuk mbante mend asgjë. Po e shoqja, Shirma, tete-dhjetë e tre vjeçe, një grua e shkathët dhe e gojës, sapo dëgjon se ç’kërkoj, zë e qesh dhe kthehet nga mbesat që kishin hyrë në dhomë dhe seç bisedonin me të. Pastaj papritur dhoma u mbush me zërat e tyre:
Sevdallëku (dashuri) shumë zor
S’është si puna që punon
Si parmenda që lëçon (lëron)
Edhe qetë kur i qorton
Kur çupën e kujton
Sevdallëku shumë zor!
Sapo mbaron kënga, ia plas menjëherë gazi. Vajzat qeshen e argalisen me një gëzim të çiltër që të bën për vete. Xha Vangjeli nuk ndihet fare; vetëm sytë i mban ngulur në një pikë. Si fashitet zhurma gazmore, ai më kap përsëri përdore dhe thotë:
Njeriu në pleqëri bëhet përsëri gzanë (fëmijë). Prandajza edhe unë do të këndoj ca këngëza gzanesh. Vër veshin:
Kikiriku këndez,
-Ç’do këndez?
Më shkuli zonja bishtin
-Zonja, ku?
Vajt për dru.
Drutë, ku?
I dogj zjarri.
-Zjarri, ku?
I shuajë shiu.
-Shiu ku!
E piu kau.
-Kau, ku? E hëngri qifti.
-Qifti, ku?
Vat të mirë (marrë) në fik.
Ra u fëlliq.
Vajzat prapë qeshën me të madhe, kurse plaku rrinte serioz, me kokën lart dhe i menduar. U përcoll disa herë, ndërsa mjekra i lëvizte dhe nisi rishtas:
Try-try deleza
Qeshte meleza,
Ku m’i gjete sonde
Prapa malit
Te gjurma e kalit.
U nisa të veja
Më zu ferra brekën.
– Ferra, pse ia zure brekën?
– Më hëngri dhia fletën.
– Dhi pse e hëngre fletën?
– Ma theu çobani brinë.
– Çoban, pse i theve brinë?
– S’më dha zonja, bukë.
– Zonjë, pse s’i dhe çobanit bukë?
– Më hëngri dosa brumët!
Kënga nuk mbaronte këtu, po xha Vangjell kaq mbante mend. Një nga vajzat e pyeti: – Barba Vangjel, pse nuk na e ke kënduar neve këtë këngë? – Ju të oglit (vegiëlit) tani nuk jeni sevdalli për këngët e vjetra.
– Xha Vangjel, – i thërres, – janë shumë të bukura se janë thjesht shqip. – E si të mos jenë shqip, ma ktheu pak i vrenjtur
në fytyrë. Shqiptarë jemi e shqip të mos dimë?! Gjirta nuk harron. Harrove këto, harrove gjuhën e mëmës u harrove pastajza. Nga të gjitha këngët, tani në pleqëri më vijnë në mend vetëm ato që këndoja kur isha gzan. I këndonim fushave të Qytezës, pastajza te sheshi i kishës. Kishim gëzim të madh aherna…
Plakun e kapi malli i fëmijërisë, iu zgjua vizioni i vendlindjes dhe puliti sytë, sikur ëndërronte, Këtë gjendje sikur na e ndolli dhe ne të tjerëve. Qyteza këto ditë hynte në bisedat tona nga shtigje të ndryshme: Vinte nga kujtimet rrëfimet, nga historia, nga këngët dhe fjalët e fshatit, deri dhe nga shakatë e gazmoret. Për Qytezën flitej e tregohej si për një njeri shumë të dashur, që kishte jetuar njëherë e një kohë e tani nuk jetonte më. Por që çuditërisht ngjallej për sa kohë zgjaste biseda, e ngjallte dashuria e nderimi, krenaria e malli e pastaj sikur mjegullohej e humbiste. Mbetej vetëm një ndjesi prekëse dhe e këndshme, ndonëse pak e trishtuar. Këtë ndjesi të bukur na e jepte me vete dhe nipi i kapedan Gjirtës, kur po ndaheshim prej tij, aty buzë krevatit, shtruar me velenxa leshi të Qytezës.